πνευματική ιδιοκτησία

Η προστασία που παρέχεται από την εσωτερική και τη διεθνή έννομη τάξη στα έργα του πρωτότυπου επιστημονικού και καλλιτεχνικού χαρακτήρα. Η προστασία αυτή αναφέρεται τόσο στην ακεραιότητα και στην οικονομική χρησιμοποίηση του έργου, όσο και στην προσωπικότητα και στο όνομα του δημιουργού. Η πρώτη αναγνώριση δικαιώματος του δημιουργού στο έργο του έγινε στη Γαλλία, όπου, με πρωτοβουλία του Μπομαρσέ, ιδρύθηκε το 1791 η Société des Auteurs et Compositeursdramatiques(Εταιρεία των θεατρικών συγγραφέων και συνθετών) για την προστασία των θεατρικών έργων. Το δικαίωμα αυτό επικυρώθηκε νομοθετικά τον ίδιο χρόνο, με διάταγμα της Εθνοσυνέλευσης και, δύο χρόνια αργότερα, η αναγνώριση επεκτάθηκε σε όλα τα έργα του πνεύματος. Από την εποχή του Ναπολέοντα και εφεξής αναγνωρίστηκε από τη νομοθεσία των διάφορων ευρωπαϊκών χωρών και η αναγνώριση αυτή εξαπλώθηκε, με ολοένα και περισσότερο θετικά αποτελέσματα, στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, ιδίως κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι. Στον τομέα των διεθνών σχέσεων, η Σύμβαση της Βέρνης του 1886 ίδρυσε τη Διεθνή Ένωση, με εννέα μέλη αρχικά, στα οποία προστέθηκαν και άλλα δώδεκα μέχρι τον A΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Μετά το 1918 έγιναν πολυάριθμες νέες προσχωρήσεις, και το 1928 μια νέα διεθνής συνδιάσκεψη, που συνήλθε στη Ρώμη, τροποποίησε την αρχική σύμβαση. Στη συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης του 1967, διευκρινίστηκαν ιδίως οι περιπτώσεις κατά τις οποίες είναι θεμιτή η χρησιμοποίηση του έργου και χωρίς τη συγκατάθεση του δημιουργού. Οι τελευταίες αυτές τροποποιήσεις προϋποθέτουν φυσικά την επικύρωσή τους από τα συμβαλλόμενα κράτη. Το δικαίωμα π.ι. ως απόλυτο αποκλειστικό δικαίωμα επί της μορφής, μοιάζει με τα εμπράγματα δικαιώματα, αλλά παρουσιάζει ιδιοτυπίες ως προς το περιεχόμενο, τη διάρκεια κλπ., και επεκτείνεται, όπως σημειώθηκε παραπάνω, και στην προσωπικότητα του δημιoυργού. Πρόκειται συνεπώς για ένα μεικτό περιουσιακό και ηθικό, δικαίωμα και γι’ αυτό γίνεται συχνά λόγος στις ξένες νομοθεσίες για «ηθικό δικαίωμα του δημιουργού» (droit moral de l’auteur). Το δικαίωμα αυτό είναι αναπαλλοτρίωτο και επιζεί και μετά την εκχώρηση της οικονομικής εκμετάλλευσης του έργου. Ο δημιουργός μπορεί λοιπόν να τροποποιήσει ή να αποσύρει το έργο του από την κυκλοφορία για σοβαρούς ηθικούς λόγους, με τον όρο ότι θα αποζημιώσει τα πρόσωπα που είχαν αναλάβει την οικονομική εκμετάλλευση. Το δικαίωμα π.ι. είναι ευρύ και περιλαμβάνει όχι μόνο γραπτά, αλλά και λόγους, διαλέξεις, ανακοινώσεις, καθώς και μεταφράσεις ή διασκευές, έργα γλυπτικής, ζωγραφικής, φωτογραφίας, ιχνογραφίας κλπ. Και όλα αυτά, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο τους, αλλά με την προϋπόθεση ότι ενέχουν πρωτότυπο επιστημονικό ή καλλιτεχνικό χαρακτήρα και ότι δεν αποτελούν, από τη φύση τους ή τον προορισμό τους, προϊόντα που απορρέουν από την άσκηση δημόσιου λειτουργήματος και που γίνεται έτσι αμέσως κτήμα του δημόσιου ή του κοινού (π.χ. αγορεύσεις στη Βουλή, έγγραφα ή αποφάσεις δημόσιων λειτουργών ή υπαλλήλων). Ο τίτλος ή η ονομασία, καθώς και το όνομα (ή ψευδώνυμο) του δημιουργού αποτελούν επίσης αντικείμενο της παρεχόμενης από το δίκαιο προστασίας. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, και για μια ορισμένη διάρκεια που ποικίλλει κατά τις νομοθεσίες, απαγορεύεται η αναπαραγωγή, μερική ή ολική, του έργου με οποιοδήποτε μέσο (ανατύπωση, φωτογραφία, απομίμηση κλπ.), εκτός αν έχει δοθεί σχετική άδεια από μέρους του δημιουργού ή των προσώπων που έχουν αποκτήσει, σύμφωνα με το νόμο, δικαίωμα επί του έργου (κληρονόμοι, νομικά πρόσωπα που αποκτούν πνευματική ιδιοκτησία παραγώγως, έπειτα από εντολή ή παραγγελία προς υπαλλήλους, αγοραστές ή μισθωτές του δικαιώματος εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας κλπ.). Στην Ελλάδα η π.ι. αποτέλεσε για πρώτη φορά αντικείμενο ρύθμισης από τον ν. ΓΥΠΓ΄ του 1909 περί συγγραφικών και θεατρικών δικαιωμάτων, που γνώρισε από τότε διάφορες τροποποιήσεις. Στο νόμο αυτό υπάγονται και οι κινηματογραφικές ταινίες καθώς και όσοι συνεργάζονται σ’ αυτές μουσικοί, φωτογράφοι κλπ. Η διεθνής σύμβαση της Βέρνης και το αναθεωρημένο κείμενό της στη Σύνοδο των Βρυξελών (1948) κυρώθηκαν με τους ν. 5257/1951 και 3565/1956. Ως προς τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας ισχύει ειδικός νόμος. Η ειδική νομοθεσία περί π.ι. διαρκεί εφ’ όρου ζωής για το δημιουργό και 50 χρόνια μετά το θάνατό του για τους κληρονόμους· περιορίζεται σε μια δεκαετία όταν πρόκειται για αναδημοσίευση σε συλλογές ή ημερολόγια καθώς και όταν πρόκειται για μεταφράσεις ή παραστάσεις θεατρικών έργων. Η προσβολή του δικαιώματος π.ι. συνεπάγεται αστικές και ποινικές κυρώσεις. Προβλέπεται ειδικότερα από τον AK ότι ο προσβαλλόμενος έχει δικαίωμα να απαιτήσει την άρση της προσβολής, καθώς και την παράλειψη της στο μέλλον, ενώ εξάλλου, αν εκκρεμεί ποινική δίκη μπορεί να επιβληθεί και κατάσχεση για να παρεμποδιστεί η κυκλοφορία του έργου με το οποίο γίνεται η προσβολή του δικαιώματος (άρθρ. 16 ν. 2387). Ο προσβαλλόμενος έχει επίσης δικαίωμα να ζητήσει αποζημίωση εξαιτίας της προσβολής, καθώς και ικανοποίηση εξαιτίας της ηθικής βλάβης, στις περιπτώσεις προσβολής του δικαιώματος επί του ονόματος ή επί της προσωπικότητας (άρθρ. 57-60 AK, που έχουν συμπληρωματική ισχύ, κοντά στις ειδικές διατάξεις περί π.ι.). Ειδικές ποινικές κυρώσεις προβλέπονται από το νόμο εναντίον εκείνων που παραβαίνουν εν γνώσει και δολίως τις διατάξεις περί προστασίας της π.ι.